DÜNYANIN ŞEKLİ   Dünya, Güneş Sistemi'nin 9 gezegeninden biridir ve Güneş'e olan uzaklığı bakımından 3. Sırada bulunur. Coğrafya'nın  asıl konusunu oluşturan Dünya'yı incelemek için bazı kavramların bilinmesi gerekir: Eksen Kutup Noktası Ekvator Paralel Meridyen   Dünyanın Şekli ve Boyutları :   Dünya, Kutup Noktaları'nda basık, Ekvator'da şişkindir. Dünya'nın kendisine özgü bu şekline geoid denir. Geoide en yakın geometrik şekil elipsoiddir. Verilen boyutlar "Hayford Elipsoidi" ne aittir.   Dünya'nın Boyutları   Ekvator yarıçapı = 6.378,4 km Kutuplar yarıçapı = 6.356,9 km Ekvator çevresi = 40.076,6 km Kutuplar çevresi = 40.009,1 km Pratikte bu uzunluklar yaklaşık olarak alınmaktadır.   Paralellerin Özellikleri :   Ekvator'a paralel uzanırlar Çapları ve uzunlukları Ekvator'dan kutuplara doğru kısalır. Ekvator'dan kutuplara doğru sayısız paralel çizilebilir. Ancak değerlendirme kolaylığı bakımından birer derece aralıklarla çizildikleri varsayılır. Paralellerin 90 tanesi Kuzey Yarım Küre'de, 90 tanesi Güney Yarım Küre'de bulunur. 60. paraleller Dünya'nın küreselliğinden dolayı Ekvator'un yarısı uzunluğundadır. Birbirini izleyen 2 paralel arasındaki uzaklık her yerde yaklaşık 111 km'dir.   UYARI : Dünya'nın geoid şekli nedeniyle 2 paralel arasındaki uzaklık Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Örneğin, Ekvator ile 10 (kuzey-güney) enlemleri arasındaki uzaklık 110.596 m iken, 890-900 (kuzey-güney) enlemleri arasındaki uzaklık 110.700 m'dir. Ancak birbirini izleyen 2 paralel arasındaki uzaklık pratikte 111 km olarak kabul edilmiştir.   Özel Paraleller   Bazı paralellerin yerleri, güneş ışınlarının yere değme açısına bağlı olarak doğa tarafından belirlenmiştir. Bunlar : Ekvator Dönenceler Kutup Daireleri Kutup Noktaları   Ekvatorun Özellikleri   En uzun paraleldir. Güneşin önünden en hızlı geçen noktaların  oluşturduğu paraleldir. 3)         Dünya'nın eksen çevresindeki dönüş hızı   Ekvator'da yaklaşık 1670 km/saat'tir. Güneş ışınlarını 21 Mart ve 23 Eylül'de dik açıyla alır. Yıl boyunca sıcak olduğundan termik alçak basınç kuşağıdır. Yükseltici hava hareketleri görüldüğü için bol yağış alır. Gece ve gündüz süreleri yıl boyunca birbirine  eşit ve 12'şer saattir.   Dönencelerin Özellikleri   Yerleri, yer ekseninin eğikliğine bağlı olarak belirlenen  Dönenceler, 23027' Kuzey ve Güney paralelleridir. Kuzey Yarım Küre'dekine Yengeç Dönencesi,  Güney Yarım Küre'dekine Oğlak dönencesi denir. Orta kuşak ile Tropikal kuşağı birbirinden ayırırlar. Güneş ışınlarının düz zeminlere dik geldiği en son noktalardır. 5. Yengeç Dönencesi 21 Haziran'da, Oğlak   Dönencesi 21 Aralık'ta Güneş ışınlarını dik açı ile alır.   Kutup Noktalarının Özellikleri   90. Kuzey ve Güney paralelleridir. Güneş ışınlarının düz zeminlere en dar açıyla geldiği yerlerdir. Sürekli soğuk olduğundan kutuplar ve çevresinde yıl boyunca termik yüksek basınç kuşakları oluşur. Aydınlanma çemberinin 21 mart ve 23 Eylül'de teğet geçtiği yerlerdir. Bir yıl içinde 6 ay sürekli gündüz, 6 ay sürekli gece yaşanır. Çizgisel hızın sıfır, yerçekiminin en fazla olduğu yerlerdir.   Kutup Dairelerinin Özellikleri   Yerleri, yer ekseninin eğikliğine bağlı olarak belirlenen Kutup Daireleri, 66033' Kuzey ve Güney paralelleridir. Kutup kuşağı ile Orta kuşağı birbirinden ayırırlar. Aydınlanma çemberinin yıl içinde yer değiştirdiği ve 21 Haziran ile 21 Aralık'ta teğet geçtiği paralellerdir. 21 Haziran'da Kuzey Kutup Dairesi'nde,  21 Aralık'ta Güney Kutup Dairesi'nde 24 saat gündüz yaşanır.     Meridyenlerin Özellikleri   Bir kutuptan diğerine uzanan meridyenler de paraleller gibi sayısızdır.  Ancak pratikte her 1 dereceden bir yay geçtiği varsayılarak, 360 tane oldukları kabul edilmiştir. Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık Ekvator üzerinde 111 km olarak kabul edilmiştir. Başlangıç meridyeni olarak Londra yakınlarındaki Greenwich kabul edilmiştir. Bir meridyenin, karşıt (anti) meridyeniyle arasında 180 meridyen fark vardır.   UYARI : Meridyen yayları eşit uzunluktadır. Aralarındaki uzaklık Ekvator'dan kutuplara doğru azalır ve tüm meridyenle kutuplarda birleşir.   Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık; Ekvator üzerinde 111.322 m. (pratikte 111 km olarak kabul edilmiştir, 45. (Kuzey - Güney) paralellerinde 78.850 m, 90. (Kuzey - Güney) paralellerinde ise 0 m'dir.   Dünyanın Şekline Bağlı Sonuçlar   Dünya'nın  geoid şekli nedeniyle, yerçekimi Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Dünya, geoid değil de küre şeklinde olsaydı, yerçekimi Dünya'nın her yerinde aynı olurdu. Dünya'nın geoid şekli nedeniyle Ekvator diğer paralellerden ve meridyenlerden daha uzundur. Dünya küre şeklinde olsaydı, Ekvator çevresi (kutupları çevreleyen iki meridyenin uzunluğu) birbirine eşit olurdu. Ekvator çevresi =40.077 km Kutuplar çevresi=40.009 km Dünya'nın küreselliği nedeniyle, ekseni çevresindeki dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır. Ekvator üzerindeki noktalar saatte 1666,6 km yol katederken, Kutup Noktaları'nda alınan yol sıfır km olduğu için,  eksen çevresindeki dönüş hızı 0 km/saat'tir. Dünya'nın küreselliği nedeniyle Kutup Noktaları'nda birleşen meridyen yaylarının uzunluğu birbirine eşittir.  Bir kutuptan diğerine uzanan bir meridyen yayının uzunluğu yaklaşık 20.005 km'dir. Dünya'nın küreselliği nedeniyle meridyenler arası uzaklık, Ekvator'dan kutuplara doğru azalır ve meridyenler Kutup Noktaları'nda birleşirler. Birbirini izleyen iki meridyen arası uzaklık Ekvator üzerinde 111.322 m iken (pratikte bu uzunluk 111 km kabul edilmiştir), 45. paraleller üzerinde 78.850 m, 90. paralellerde (Kutup Noktaları) 0 m'dir. Dünya'nın küreselliği nedeniyle, paralellerin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara doğru küçülür. Ekvator en uzun paraleldir. Kutuplarda ise paraleller nokta halini alır. Dünya'nın küreselliği nedeniyle aydınlık ve karanlık yarıküreler oluşur. Böylece yeryüzünün bir yarısı gündüzken, diğer yarısında gece yaşanır. Dünya'nın küreselliği nedeniyle 21 Mart ve 23 Eylül'de Ekvator'dan kutuplara doğru Güneş ışınlarının yere değme açısı daralır. Bu tarihlerde Ekvator  Güneş ışınlarını dik açı ile alır. Bu nedenle yatay düzleme dik duran cisimlerin gölgesi oluşmaz. Kutuplara doğru güneş ışınlarının yere değme açısı daraldığı için cisimlerin gölge boyu uzar. Dünya'nın küreselliği nedeniyle güneş ışınlarını yıl boyunca dik ve dike yakın açı ile alan Ekvator'un güneşten aldığı ısı enerjisi daha fazladır. Kutuplara doğru ışınların gelme açısının daralması nedeniyle alınan ısı enerjisi azalır. Dünya'nın küreselliği nedeniyle yerden yükseldikçe görülebilen  alan genişler. Dünya'nın küreselliği nedeniyle termik basınç kuşakları oluşur.   Termik Basınç  Kuşakları   Dünya'nın  küreselliği nedeniyle ısınma ve soğumaya bağlı oluşan basınçlara termik basınç denir. Güneş ışınlarını, yıl boyunca dik ve dike yakın açılarla alan Ekvator fazla ısınır. Isınan hava genleşerek yükselir ve basınç düşer. Kutuplar, ışınları dar açı ile aldığından her zaman soğuktur.Soğuk hava ağır olduğu için yere çöker ve basınç yükselir. Dünya'nın küreselliği nedeniyle, Kutup Yıldızı'nın görünüm açısı Kuzey Kutbu'ndan Ekvator'a doğru daralır.       Bu nedenle 60. Kuzey paralelinde 60° açı ile görülen Kutup Yıldızı  Güney Kutbu'nda görülmez. Dünya'nın küreselliği nedeniyle hep aynı yönde hareketle başlangıç noktasına ulaşılır. 1519 yılında Macellan tarafından, hep batıya gidilerek çıkış noktasına varılabileceği düşüncesi ile İspanya'nın Cadiz Körfezi'ndeki Sancular Limanı'nda başlatılan ve aynı limanda 1522 yılında son bulan Dünya seyahati ile bu sonuca ulaşılmıştır.                                                  ÇETİN KÜLEKÇİ                                         COĞRAFYA ÖĞRETMENİ